О роде Аргын (часть 1)

Шәкерім Құдайбердіұлының халық аңыздары мен қазақ шежіресіне негізделген дастандарыиан жоңғар шапқыпшылығы кезіпдегі қазақ тайпаларыиың кошу жолдарыл біршама аңғаруға болады. Қалқаман мен Мамырдың махаббаты туралы қайғылы хикаясын Ш. Құдайбердіұлы қазақтардың жоңғарларға қарсы күресі жағдайында өрбітіп, халықтың жадында қалған адамдардың есімдерін атайды. Дастанға сәйкес, 1722 жылы қазақтар жоңғар шапқыишылығы салдарынан көшіп барып, Сырдария бойын мекен еткен. Арғындардың ел ағасы сол кезде 95 жастағы Әнет баба болған. Дастан авторының жетінші атасы Әнет бабаның інісі Әйтек еді, таксономиялық жіктерді айқындау мен ұрпақтар аралығындағы уақыт шамасын анықтау кезінде бұл да мацызды: Шәкерім 1858 жылы туғаи, ал оның жетінші атасы (Әйтек) Әнет бабаның замандасы.

Демек, бір ұрпаққа 2530 жылдан келеді. Бұлайша «жыл есептеу» шежірелерді тарихи деректеме ретінде пайдалаиған кезде қажет, өйткені патронимия, рулардың бөлшектенуі, жаңа рулардың пайда болуы мәселелерін т. б. сол бөйынша аиықтауға болады. Дастанда бүкіл Тобықты руын қалмақтарды жеңуге байланысты тойға шақырған Сәмеке хан да аталады. Сырдария бөйында тобықтылардан басқа Арғын тайпасының Қанжығалы, Бәсентиін, Атығай, Қарауыл рулары мекендеген (қараңыз: 2-кесте).

Ш. Құдайбердіұлының «Еңлік-Кебек» дастанында да қазақ руларыиың ауа көшуі мен өлардың жоңғарларға қарсы күресі тіптен кобірек айтылады. Дастанға сәйкес, «Ақтабан-шұбырынды...» аталған 1723 жылғы қалмақтардың ойраны себепті Шақшақ руынан шыққан Жәнібек батыр бастаған арғындар Сырдария жағасынан кетіп, Шу өзенінің жағасына, Саумалкөл төңірегіне қоныстанды және одан әрі Орталық Қазақстанда Есіл, Нұра, Сарысу өзендерінің аңғарларына, шығысында Қарқаралы тауларына, батысында ұлытау маңы меп Шалқар көлінің төңірегіне қоныс тепті.
Арғын тайпасының ірі атасы момындарға енетін Атығай, Қарауыл, Қанжығалы, Тобықты және Бәсентиін рулары өз қыстауларын Қазақстанның солтүстігіндегі Ор, Елек, Ойыл, Қиыл өзендерінің жағаларын бойлай орналастырып, жаз кезінде Мұғалжар тауларындағы жайылымға шығып жүрген. Әбілқайыр хан бастаған Кіші жүз қазақтары Жайық озені аймағына көшіп барып, 1731 жылы Ресей бодандығын алды. Дастанда баяндағанындай, мұны естіп, орыстардан қорыққан момындар Мұғалжардан кетіп, Ырғыз бен Торғай өзендерінің бойына барып қоныс тепкен.
Сол кезде Әбілмәмбет хан қалмақтарды талқандап, басқыншылардан көп малды тартып алады. Орта жүз ханы Сәмеке мен Абылай сұлтап да барлық жүздің көп қазақтарын жинап, қалмақтарды талқандап, Қазақстанның оңтүстік-шығыс аймағы Тарбағатай тауларына жетті, қалмақтарға қарсы күреске найман тайпасының Қаракерей, Матай руы белсене қатысты (қараңыз: 3-кесте).

Жеңіліс тапқап қалмақтар Нұржайсап жәие Шәуешек деген жерлер арқылы қашып, қазақтар ата қонысы Арқа даласын қайта иеленді. Шыңғыстау төңірегі қалмақтардан азат етілгенін матайлардан білген соң Жеті Момыи бірлестігіне енетін рулардың бір бөлігі (Атығай, Қарауыл және Бәсентиін қараңыз: 2-кесте) осы таулардың төңірегіне келіп, қоныс тепті. Жеті Момын бірлестігі руларының бір тобы да Қанжығалы руынан шыққан Кеңгірбай және Қараменде (қараңыз: 2-кесте) билердің айтқанына көніп, Шыңғыстау жағына бет алды. Қанжығалылар Шыңғыстауға Матай руының орнығып алғанын естіп, жарты жолда Шуөзенінің бойына қоныстанып қалды да, Тобықты руы одан әрі жүре отырып, аңсаған тауларына 1780 жылы әзер жетті. Сонымен, Шәкерім Құдайбердіұлыиың қазақ шежіресіне негізделген мәліметтеріне сәйкес, Арғын тайпалары руларының Сырдария бойынан Мұғалжарға, Орталық Қазақстан даласына, одан әрі шығысқа қарай Шыңғыстау мен Тарбағатай сілемдеріне дейін көшіп барғанын көруге болады. XVIII ғасырдағы архив құжаттарының көпшілігінде Орта жүз қазақтары қөныстанған жекелеген аймақтар ғана корсетіледі, ал егер тайпалар мен рулардың жері туралы айтылар болса, ол жерлер сұлтандардың, батырлардың, билердің есімдерімен байланыстырылады.

Мысалы, генерал-майор А. И. Тевкелев пен алқа кеңесшісі П. Рычковтың хабарында (1758) былай делінген: «Сол Орта орданың адамдар саны осындағы, яғни Кіші ордаға қарағанда әлдеқайда көп әрі байырақ, олар Үй және Сібір шебінеи Түркістанмен шектесе өтырып, Жоңғар иеліктерінің өзіне тақау кошіп жүреді». Қазақ қоғамы меи Орта жүздің феодалдық бытыраңқылығы жайында жоғарыда айтылды. Тіпті, ұлы жүз ханы Әбілмәмбет билігінің өзі де нақты бөлмады, ол кейінгі ортағасырлық дәуірдің көрінеу белгісі сияқты, символдық тұрғыда ғапа билік етті. Сөйтіп, оның билігі өзімен бірге кошіп жүретін қазақ руларына ғана тарады.

Деректерде кезінде Әбілмәмбет ханды Сәмеке ханиың үлы Есім хан Түркістаннан қуып жібергені беделі зор Қазыбек бидің айтуымеи ғана 1762 жылы Түркістанға қайтарыльш, Есім ханмел Түркістан билігіп бөліскепі айтылады. Қазақстанның феөдалдық зор бытыраңқылықта болғанын осының өзі-ақ көрсетсе керек. XVIII ғасырдың екінші жартысында, жоңғарларды қазақ иеліктерінен біржола қуып шығу кезеңінде Абылай сұлтанның беделі зор болды, бірақ оның өзі де «Қырғызқайсақтардың Орта ордасында бір ғана Атығай руын иеленін, өзге руларды басқа сұлтандар мен ақсақалдар басқарғаи» еді. Егер жоғарыда аталған феодалдар қарамағындағы қазақ руларыныц орналасқан жерлері жайында айтар болсақ, Әбілмәмбет Алтай-арғын (қараңыз: 2-кесте) руымен бірге Елек өзенінің бас жағында көшіп жүрген де, қыстыгүні Түркістанда қазақ хандарының қонысында орын тепкен. Сібір губерыатөрының міндетін атқарушы генерал-майөр фон Фрауендорфтың Сыртқы істер алқасына берген ранортында (1763 жылғы 11-паурыз): Сібір шебіне жақын жерде көшіп жүрген Орта жүз «ұлыстары санының коп» екепі айтылады, «біздің Жөғарғы Ертіс бекішстеріміз маңында Абылай сұлтанның Атығай ұлысы, Қазыбек би стартнынның Қаракесек ұлысы (Ямышев бекінісі маңында), Әбілпейіз сұлтанның Алтай-Қарпық-арғып ұлысы, Тәуке сұлтанның (Сәмеке ханның ұлы) Төртұл ұлысы, Сұлтанмәмет сұлтанның Қыпшақ ұлысы (Железинка бекінісі маңында) көшіп жүр, Қазыбек би қартайғаны себепті өз ұлысын ұлдары Бекболат пен Сырымбетке (Сырымбетейге) беріп, өзі Қаракесек ұлысының бір бөлігімен бірге Ерейментауға жақын Есіл өзенінің бас жағындағы Далба тауын қыстайды.Қазыбек би бастаған Қаракесек руы Орталық Қазақстан мен Ертіс өңіріне Орта Азиядап, Самарқанд жағынан келген, өл жақта А. И. Тевкелев пен арғындардың Шәқшақ руыиан гаыққан Бөгепбай батырдың хабарларына қараганда (1748), қаракесектердің 4000 шаңырағы кошіп жүрген. Жалны алғанда, қаіісыбір ру пемесо тайна жайында айтар болсақ, олар түгелдей бір адамның иелігінде болмаған, қайта белгілі бір сұлтанмен, батырмен, бимен бірге бөлек-бөлек көшіп жүрген. Қаракесек руы да сондай: Оның бір бөлігі Қазыбек бимен, басқалары Барақ сұлтаимен т. б. бірге жүрген еді. Атығай руының да бір болігі Абылай сұлтанмен бірге ілесіп жүрсе, басқа бір бөлігі Құмары батырмен және т. б. бірге болған. Сопымеи қатар белгілі бір адамның қарамағына эр түрлі рулар, тіпті тайналар кірген. Мысалы, Әбілқайыр ханды өлтіргеннен кейін (1748) Барақ сұлтан Найман, Қаракесек және
Қоцырат тайпаларыиың (жалпы жауынгерлер сапының өзі ғана 4000 адам болған) кейбір руларын бастан оңтүстікке копии кеткен. Солармен бірге Барақ султан Сырдарияға құятын Жиделі өзенінің сағасында қарақалпақтарды бағындырған. Жәнібек тарханпың Орынбор губернаторы И. Неплюевке жіберген хабарыида (1749 жылғы шілде): «Барақ сұлтан озіие берілгендермен бірге Ташкент пен Түркістап арасында, Үлы өрданың қырғыз-қайсақтары ұлыстарында жүргені» айтылады... Иканпың, Ташкенттің, Отырардың, Оғызтау мен Созақтың «диқаншы адамдары» («сарттарыныц»құжатта осылай делінген М. М.) Барақ сұлтанпыц билігін мойыидағаны, оныц (сұлтанның) «оларды пағыз ханы сияқты билеп-тостейтіиі», ол қашып кеткенге дейін Сарысу бойында бірге көшіп жүрген Қаракесек ұлысы да енді оған көшіп барып, Шу өзені бойына қоиыстанғысы және қоңыраттармен қоса Барақ сұлтанды Әбілқайыр хаи әулетіиің кек алуыыан қорғағысы келетіні, Барақ сұлтанның күші мен ықпалы зор болғаиыи анық көрсетеді. Бұл мысал XVIII ғасырда болған кошіп-қоиу процестерін байқатады: Барақ сұлтан бастаған Қаракесек руының бір болігі, соидай-ақ Найман, Қоцырат тайпаларының кейбір рулары Сырдария өзеніпің төменгі сағасына кетеді. Сонан соң Сарысуда қалған қаракесектер де қөзғалып, Шу өзеніне қарай жылжиды.

XVIII ғасырдың аяғында қазақ тайпаларыныц орналасуы туралы бірқатар қызықты материалдар бар. Орыпбор генерал-губернаторы Г. Волкоискийдің «Әдетте ұлы, Орта және Кіші жүздерге бөліпетін қырғыз-қайсақтар туралы» мәліметтерітіде үш жүздегі қазақ тайпаларының әулеттер, аталар (мұны рулар ден түсінген жөн) саны, кошіп жүретін жерлері жайында көптеген құнды деректер кездеседі. Онда арғындар туралы мәселен бьтлай деліпген: Ең басты арғып руының бес атасында 30 000-ға дейін отбасы бар. Олардың қысқы қоныстары Баян-Авла (Баянауыл-М. М.), Қызылтау, Далба, Укитаказлық, Шыңғыс, Шағай тауларында, Торғай озенінің; бас жагында және Алытав (Алатау М. М.) таулары маңында. Жазда Иреймен тауының (Ерейментаудың М. М.) маңын және Нұ-ра мен Жалдысу өзендерінің бойын жайлайды. Тарақты руының екі атасында 4000-ға дейін отбасы бар. Жазғы жайлаулары Есіл өзенінің бас жағында және Сарысу өзенінің бойында. Қыста Үшқоңыр құмы мен Шу өзенінің бойын қыстайды... Арғын руының екі атасында 9000-ға дейін отбасы бар.

Қысы-жазы Ертіс бойында көшіп жүреді... Екі атадағы арғындар 11 000 түтінге жетеді... Жазғы және қысқы қоныстары Есіл өзенінің бойында, Көкшетау мен Мұқатауда және Үшқұндақ, Үш Барлық, Қылшықты алаптарында. Бұл арғындар Орта жуз ханы Уәли ханға бағынған. Қанжығалы руының арғындары 2000 түтінге жетеді... Есілге құятын шағын өзендер мен Бішкентай алқабында көшіп жүреді. Сарыжетім (Тоқал-арғын бірлестігі жоғары Шектінің Сары жетім атасы М. М.) руының он екі атасында 8000-дай түтін бар. Олардың жазғы жайлауы Торғай, Тобыл өзендерінің және соларға дала жағынан келіп құятын өзендердің бойында. Қыстыгүні Обаған озенінің бойындағы Құрқық алқабын қыстайды.
Бес атадан тұратын Шақшақ руының арғындары 6000 түтінге жетеді. Олардың жазғы жайлауы Тобыл өзенінен жоғарырақтағы Айт өзенінің бойында. Қыстыгүні Торғай даласьш, Сары-Бұтан өзенінің бойынан оның Улкмаян (ұлқоян М. М.) өзеніне құятын жеріне дейін... Қызылкөл мен Қоржын, Төбекөл көлдері маңыида, Тұрсын құмындағы Бескөл маңында қыстайды. Г. Волконский Тобықты руы арғындарыиың (2000 түтін) Бұхара жерінде көшіп жүргенін көрсетеді. «Капитан Андреевтіц 1790 жылы түрлі мәліметтерден жинаған Орта орда қырғыз-
қайсақтарының шығу тегі туралы суреттемесінен» генерал-майор Клоттың жасаған жазбаларында Қазақстанның солтүстігінде Ертіс бойындағы Сібір шебі мен Горькая шебі маңында көшіп жүрген қазақ руларының орналасуы көрсетіледі. Капитан Андреевтің мәліметтерінде жер және ру атаулары біраз шатастырылған, оны тілге байланысты түсіидіруге болады.

Мысалы, Қорғалжын көлінің, Ереймептаудың, ұлқоян өзеттінің, Атығай, Тобықты, Шаншар, Құдайберді руларының атаулары қате көрсетілген. Ал оның мәліметтерінің құндылығы мынада: рулардың орналасуы (автордың айтуынша болыстар) ғана емес, сонымен қатар рулық аталар (автордың айтуынша ұрпақтар) да көрсетіледі, мұның өзі таксономиялық жіктерді анықтау және әр түрлі деректемелерде айтылып жүрген сол ұрпақтарды орналасқан жерлеріне байланыстыру кезінде өте маңызды. Ертістің томенгі бойындаіы Семей бекінісінен басталатыи арғындар туралы мынадай мәліметтер бар (Омбы Мемлекеттік Тарихи архиві, 1264-қор, 1-тізім, 316-іс): Бәсентиіннің 7-бөлысы. Күшік, Айтай, Андас, Апай, Борі, Сары, Шырақ, ұзын буындарына бөліиеді. Олардың бір бөлігі Долонский форпосты маңында, басқа бір бөлігі Ертістен 200 шақырым жерде, Қыржан тау-тастары жанындағы Черемухов станицасының маңайында көшіп жүреді және бұл болыстың қонысы Ертіс өзенінің бойымен Ямышев бекінісіне дейін созылып жатады. 9-Қаракесек болысы (қаракесек руы М. М.) Шаншар, Майлытамас, Шор, Бұланбай, Сарым, Айтекем, Алтыбет, Шұбыртпалы және Сіргелі ұрпақтарына бөлінеді. Қоныстары Грачевский станицасынан 90 шақырым жердегі Мұржыс тауы, Дегелең, Сарықұлжа, Қоңырқұлжа, Кең Қазылық, Қарқаралы Қазылық, Қазылық, Бақты Қазылық, Қуқазылық, Грачевский станицасынан 40 шақырым жерде жатқан Қосқұдық пен Жолан алқабында.
10-Алтай болысы (Қуандық руының атасы М. М.) Кәреке, Мойыи, Қағыс, Қалқа, Сарыбағыс ұрпақтарына бөлінеді. Қоныстары Сарысу және Крекыстру өзендерінің бас жағында. 11-Төртұл бөлысы (төртұл руы - М. М.) Қаржас, Құлбөлды және Жадыр ұриақтарына бөлінеді. Қоныстары Ертіс өзені бойы мен Баянауыл тауларында. Ямышев бекінісінен Железинка бекінісіне дейін: Түрлі ұрпақтардан тұратын 1-Тарақты болысы (тарақты руы М. М.) Әлі және Құл боліктеріне бөлінеді.

Қоныстары тура Семияр форпостысы мацында, Югюр жотасы алқабында, одан бұлақтар ағып шығып, көлге қүяды. З-Атығай болысы (атығай руы) Әжіғұл, Бараншы және Құдияр ұрпақтарына бөлінеді. Чернорецк форпосты жанында көшіп жүреді. 4-Қанжығалы болысының (Қанжығалы руы М. М.) қонысы тура Чернояр станицасы маңындағы Ертіс өзенінің бойында. Железинка бекінісінен Омбы бекінісіне дейін жәие соңғысынан Тобыл шебін бойлай Арғын (Атыгай), Керей, Қыпшақ тайпаларьтның рулары аралас көшіп жүреді. Петропавл бокінісінен Преснегорьков бекінісіне дейін: 1. Атығай болысы Қүдайберді, Бәйімбет, Майлы, Балта, Қойлытағай және Баба-Асан ұрпақтарына бөлінеді. Қөныстары Есіл өзенін бойлай Жаңғызтау маңайында, Нұра, Есіл өзендеріиің бас жағында, сондай-ақ Қорғалжын көлі маңында. 2-Қарауыл болысы (Қарауыл руы М. М.) Қалды, Нөғай, Батпан, Жаулыбай, Орақ, Құтымбет, Жадар, Ақшілік, Шашбақ, Атығай-Қарауьтл, Тағьтшы жәие Қимақ Тұрым ұрпақтарына бөлінеді. Қоныстары Есіл, Нұра өзендеріиің бөйында Атығай болысымен ніектесіп жатыр және Көкшетау маңайы мен Шұбар жазығында, сондай-ақ Қылшықты және Көмішайт өзепдерінің бойында, Имантау мен Бұлайманаңыртау маңайында. З-Шақшақ болысы (Шақшақ руы) Сарыжетім, Қырықмылтық, Андарқи, Алабұқа ұрпақтарына бөлінеді. Олар Ерейментауды мекендейді; ал кейде Төрғай және Үшқияқ өзендеріне шығады.

5-Қарауыл болысы Сарыжетім, Қырықмылтық, Андарқи, Қараман, Төлек ұрпақтарына бөлінеді. Қоныстары тура Алабұға өзенінің бойы мен Ерейментауда, ал кейде Торғай, Үшқияқ өзендеріне шығады. Орынбор шебімен шектесіп жатқан Преснегорьков дистанциясы маңында бір Сарыжетім руы копии жүреді. Жаз кезінде Торғай өзенінің бас жағын мекендейді, ал қыста Тобыл озені мен Алабұға озенініц бас жағын қыстайды.

Скачать статью